Điếu bát – “tuyệt thú” bị lãng quên

Khách đến nhà, mời nhau điếu thuốc, trong làn khói mờ ảo, nhấp ngụm trà ướp hương hoa, khách và chủ vừa đàm đạo vừa ngắm nhìn, bình phẩm những hoạ tiết cầu kỳ, đặc sắc hay những tích tuồng trên chiếc điếu bát bằng gốm sứ…Thực sự là một thú chơi tao nhã, nó khiến người ta thanh tao thoát tục, mà cũng rất trần thế:

“Nhớ ai như nhớ thuốc lào;
Đã chôn điếu xuống lại đào điếu lên”…

Điếu bát trong bộ sưu tập SFA

Đến nay, để trả lời chính xác những câu hỏi về chiếc điếu bát thật khó. Nó có mặt từ bao giờ, có nguồn gốc ra sao…Chỉ biết rằng, từ xa xưa, người Việt đã sử dụng thuốc lào như một phần trong cuộc sống,  họ dùng thuốc lào hàng ngày, dùng để tiếp khách, và trong các hội hè đình đám…Cùng với điếu bát, người ta còn hút thuốc lào bằng chiếc điếu cày (loại điếu làm bằng tre, dài khoảng 40 cm, chủ yếu được dùng trong tầng lớp lao động. Có người giải thích, do những người nông dân mang theo hút sau những buổi ra đồng cày cấy nên được gọi là chiếc điếu cày). Ngoài ra còn có điếu ống, loại này dùng cho tầng lớp quý tộc, được làm rất cầu kỳ, ít phổ biến. Điếu bát là loại điếu được sử dụng phổ thông nhất, vì thế nó đa dạng về kiểu dáng, chủng loại, tương ứng với mỗi đối tượng sử dụng. Đối với tầng lớp bình dân, chiếc điếu bát bằng gốm với những hoạ tiết đơn giản, lõ điếu bằng gỗ; những chiếc điếu bát của tầng lớp quý tộc thực sự là một tác phẩm nghệ thuật, với trang trí cầu kỳ, tứ linh, tứ quý, lõ điếu làm bằng bạc hay vàng, chạm trổ tinh vi, để chứng tỏ “đẳng cấp”, địa vị xã hội và trình độ thẩm mỹ của chủ nhân.

Điếu bát hình voi

Những năm đầu thế kỷ XX, vật dụng không thể thiếu trong phòng khách một gia đình trung lưu đất Hà thành bao gồm sập gụ, tủ chè, trên đó bày biện bộ ấm chén Bát Tràng và chiếc điếu bát. Thế nhưng, cho đến nay, thú hút thuốc lào bằng điếu bát gần như biến mất, những chiếc điếu bát dù là một tác phẩm đặc sắc, được ngưỡng vọng một thời, hay chỉ là một vật phẩm bình thường…cũng thật khó tìm trong đời sống hàng ngày. Có lẽ, hút điếu bát là một thú chơi lỗi thời vì nó quá cầu kỳ trong việc thưởng thức.

Hút điếu bát như thế nào?

Điếu bát chủ yếu làm bằng gốm hoặc sứ, hình tròn, đường kính bằng chiếc bát ăn cơm, dưới đáy có bầu đựng nước, được đặt trong chiếc bát có đường kính to hơn. Trên miệng bát có lỗ điếu gọi là nõ điếu (hay lõ điếu). Khi hút, thuốc được vê thành những viên tròn, đút vào nõ, bật lửa, châm vào thuốc và rít mạnh. Khi rít, lửa sẽ đốt cháy rợi thuốc, hơi nước ở bầu bốc lên, hai luồng âm dương hoà quyện vào nhau, tạo cho người hút một cảm giác đê mê rất đặc trưng của thuốc lào. Giới quý tộc xưa, mỗi khi hút điếu phải có người nâng điếu, châm đóm, hút xong phải có ấm trà ngon để “hãm”… rất cầu kỳ, cần có thời gian và không gian để tận hưởng cảm giác khoan khoái...Còn đối với những “tao nhân mặc khách”, nhắc đến hút điếu bát còn có nghĩa là cùng bạn văn chương thơ phú ngâm ngợi chuyện đời, thưởng trà, vọng nguyệt…

Những kiểu dáng điếu bát độc đáo

Người ta không còn hút thuốc bằng điếu bát nữa, vì ngày nay người ta có thể hút thuốc bằng những thứ đơn giản, tiện dụng hơn, như hút thuốc đầu lọc, bằng tẩu…Hoặc giả vì những khuyến cáo “Hút thuốc lá có hại cho sức khoẻ”…Những chiếc điếu bát đã đi vào lãng quên, những gì liên quan đến nó cũng dần mai một. Người ta không thể so sánh “nhớ ai như nhớ thuốc lào” hay ví von “mê như điếu đổ”, những câu thành ngữ tục ngữ liên quan đến chiếc điếu cũng không còn dùng đến vì không ai hiểu, ví dụ như khi nói “Nõ kêu tốn thuốc”; “gầy như que xe điếu”…

Chiếc điếu bát hình gốc tre

Tuy nhiên, bất chấp những mai một của thời gian, bất chấp dòng chảy của sự lãng quên, những chiếc điếu bát đang được sưu tầm, lưu giữ lại. Sưu tầm điếu bát không phải để khôi phục lại thú hút thuốc bằng điếu bát, mà muốn lưu giữ nó, nếu không, sau này người ta không còn biết điếu bát là cái gì. Mỗi chiếc điếu bát là một tác phẩm nghệ thuật, hơn thế nữa, nó lưu giữ rất nhiều dấu ấn văn hoá, phong tục, tập quán của xã hội và con người Việt Nam xưa.m chén Bát Tràng và chiếc điếu bát. Thế nhưng, cho đến nay, thú hút thuốc lào bằng điếu bát gần như biến mất, những chiếc điếu bát dù là một tác phẩm đặc sắc, được ngưỡng vọng một thời, hay chỉ là một vật phẩm bình thường…cũng thật khó tìm trong đời sống hàng ngày. Có lẽ, hút điếu bát là một thú chơi lỗi thời vì nó quá cầu kỳ trong việc thưởng thức.