TƯỢNG NHÀ MỒ TÂY NGUYÊN

Người Bana có câu : "Khêi ning nơng, pơm bơxát" nghĩa là "tháng nghỉ, làm nhà mồ". Tháng nghỉ đó lại là mùa hội, mùa vui, mùa "uống tháng, ăn năm, trâu đâm lợn mổ", không chỉ của người Bana mà còn của người Giarai, Êđê và nhiều tộc người khác ở Tây Nguyên. Làm nhà mồ có nghĩa là tổ chức lễ bỏ ma hay mả. Do đó, không phải ngẫu nhiên lễ bỏ mả là lễ hội lớn nhất, tưng bừng nhất, vui nhất, mang tính văn hóa nhất và cũng mang tính cộng đồng nhất của Tây Nguyên. Chính nhà mồ, tượng nhà mồ - những tác phẩm kiến trúc và điêu khắc dân gian độc đáo của Tây Nguyên được ra đời vào dịp lễ hội thường niên này.
Tượng nhà mồ - nét văn hóa độc đáo của các dân tộc Tây Nguyên.


Người Tây Nguyên quan niệm chết nghĩa là bắt đầu cuộc sống mới ở một thế giới khác - thế giới bên kia, thế giới của hồn ma. Bởi vậy, khi người chết ra đi là ra đi vĩnh viễn để sống một cuộc sống khác. Ngôi nhà mồ, những pho tượng mồ được làm ra để phục vụ cho lễ bỏ mả hay cuộc chia tay, cuộc vui cuối cùng của người sống và người chết. Để người chết ra đi thanh thản và có cuộc sống đầy đủ ở thế giới bên kia, hôm làm lễ bỏ mả, người sống không chỉ làm nghi thức sinh thành cho người chết mà còn chia của cải cho người chết đem đi. Cũng như nhiều dân tộc trên thế giới, ở Tây Nguyên, nghi thức sinh thành được quan niệm và thể hiện qua hành động giao hoan. Hiện giờ, nghi thức đó không còn nữa, nhưng theo lời kể của các cụ già trước đây, vào những đêm bỏ mả trai gái dược tự do quan hệ tình ái. Hình ảnh hay khái niệm sinh thành được thể hiện rất cụ thể và đậm nét trong tượng nhà mồ.



Đến các khu nhà mồ Tây Nguyên ta sẽ như lạc vào cả một mê cung của rừng tượng gỗ với rất nhiều hình tượng khác nhau và cách thể hiện khác nhau. Thế nhưng, chỉ để ý một chút, là sẽ nhận ra một hằng số xuyên suốt qua các nhóm tượng : Hình ảnh về một sự sinh thành. Thông thường, ở hai bên cửa nhà mồ đều có một cặp tượng trai gái đang phô bày cơ quan sinh dục của mình hoặc giao hoan. Đứng bên cặp tượng trai gái đó, là tượng đàn bà chửa, còn các góc quanh rào là tượng những hài nhi đang ngồi.
Đồng bào Tây Nguyên tạo ra những tác phẩm điêu khắc của mình theo bản năng, nói chung còn rất thô sơ và đạm tính dân gian. Chính vì thế các tác phẩm điêu khắc rất rõ về nội dung và súc tích về hình thức. Nhưng nó đã thể hiện được sự sáng tạo hết sức độc đáo của họ.


Trong khu tượng nhà mồ, chúng ta sẽ thấy những tượng gỗ khác nhau hết sức sinh động. Cảnh những người thân còn sống khóc người đã chết. Ngoài ra còn biểu hiện cảnh sinh hoạt của buôn làng, mô phỏng các con vật trong tự nhiên...


Mặc dầu khi được hỏi, đồng bào thường trả lời là làm tượng nhà mồ cho vui, cho đẹp, nhưng tính phổ biến của loại tượng vừa kể trên khiến chúng tôi nghĩ rằng, lớp tượng đầu tiên là lớp tượng biểu hiện ý niệm về sự sinh thành. Sở dĩ chúng tôi gọi lớp tượng này là lớp tượng đầu tiên vì ở không ít khu nhà mồ, nhất là ở các vùng xa, ta chỉ gặp ba hình ảnh : giao hoan, đàn bà chửa, và hài nhi. Vì để thể hiện một hình tượng, một ý niệm, nên những con người ở lớp tượng mồ cổ không phải là những con người cụ thể mà là "con người chung", "con người khái quát" hay "con người vũ trụ", còn ngôn ngữ của điêu khắc là ngôn ngữ gợi chứ không tả. Một điều khá đặc biệt và đáng lưu ý nữa của lớp tượng mồ thứ nhất này là bố cục đồng hiện ghi ý - ba hình ảnh hay ba hành động diễn ra trong ba thời gian kế tiếp nhau : Giao hợp, chửa, hình hài nhi, được thể hiện cùng một lúc trên một mặt phẳng của lối rào quanh mồ. Do vậy, chúng tôi gọi phong cách đầu của tượng nhà mồ Tây Nguyên là phong cách biểu tượng gợi tả - đồng hiện ghi ý. Không phải ngẫu nhiên mà người Tây Nguyên gọi những tượng mồ lớp xưa này là "hình" chứ không phải là "tượng" (tiếng Giarai là rup, tiếng Bana là mêu).




Thống kê hết tên gọi rồi xếp vào một bảng danh mục, ta sẽ phải ngạc nhiên trước sự phong phú về nội dung của tượng nhà mồ Tây Nguyên, vì hầu như toàn bộ cuộc sống của con người đều được nghệ nhân dân gian thể hiện lên các tác phẩm của mình. Thế nhưng cả bức tranh sinh động đó lại nhằm phục vụ cho người chết. Người Tây Nguyên tạc những tượng mồ để những người đó đi hầu cho người chết ở thế giới bên kia. Tuy nội dung hay ý nghĩa của các pho tượng thì phong phú như vậy, nhưng đồng bào các dân tộc Tây Nguyên lại gọi gộp tất cả những tượng mồ này vào một nhóm - những người hầu (tiếng Giarai là hlun, tiếng Bana là đích). Rất có thể, cũng như ở nhiều nơi khác trên thế giới, xưa kia ở Tây Nguyên, người hầu hay tù binh đã bị chôn theo các tù trưởng lớn. Chính dấu ấn của thời "chiến tranh bộ lạc" xa xưa mà các truyện cổ và sử thi Tây Nguyên thường nói tới đã còn để lại dấu ấn lên nội dung nhà mồ. Giờ đây, người Tây Nguyên tạc lên tượng nhà mồ những con người hay những con vật với ước muốn những con người và vật đó sẽ theo hầu hạ người chết ở thế giới bên kia. Nhưng con người, những con vật ở lớp tượng mồ thứ hai này tuy đã cụ thể rồi nhưng cũng vẫn là những con người hay những con vật chung chung : người đánh trống, cô gái, chàng thanh niên, cầu thủ đá bóng, con voi, con chim, con cú...Tất cả những hình tượng đó nhấp nhô quanh nhà mồ và tạo ra cả một bức tranh sinh động về cuộc sống để người chết sẽ mang đi sau lễ bỏ mả.

Dần dà, theo thời gian, nội dung của các lớp tượng mồ thứ hai đã lấn dần rồi át hẳn cả lớp nội dung trước đó. ở nhiều nhà mồ, những tượng đáng lý phải thể hiện ý niệm về sự sinh thành, đã phải "chuyển mình" thành hình ảnh những người theo hầu người chết: những cặp trai gái giao hoan biến thành những chàng trai, cô gái, hay đàn ông, đàn bà, những hài nhi biến thành những người buồn, người khóc..


 



Do nội dung trở nên phong phú hơn, sinh động hơn, gần cuộc sống hơn, nên ngôn ngữ tạo hình của lớp thứ hai cũng bớt trừu tượng để đi đến ngôn ngữ của tả. Tượng mồ lớp cũ trừu tượng và mang tính chất khái quát bao nhiêu thì tượng mồ lớp mới hiện thực và sinh động bấy nhiêu. Nếu ở các tượng mồ lớp trước tính biểu tượng là chính, thì ở tượng mồ lớp sau lại là tính hiện thực. Thế nhưng, cái thực của lớp tượng mồ thứ hai vẫn được thể hiện chủ yếu bằng các nét, các khối mang tính gợi và khái quát chứ không bằng ngôn ngữ đã đến từng chi tiết. Chính những đặc tính khái quát và gợi cảm của ngôn ngữ tạo hình cũng như của hình tượng đã tạo ra nét hoành tráng của tượng nhà mồ Tây Nguyên. Những pho tượng mồ, mặc dầu không lớn vì phải khuôn vào thân cây gỗ, cứ như nở tung ra và vươn cao lên trong không gian.

Dựa vào những đặc trưng của nội dung hình tượng và ngôn ngữ tạo hình, chúng tôi tạm gọi phong cách thứ hai của tượng mồ Tây Nguyên là phong cách tả thực - trần thuật, một phong cách gần với phong cách của sử thi.



Trong những thập niên gần đây, những thay đổi trong đời sống sinh hoạt và những tiếp xúc mới rộng rãi hơn đã có những tác động không nhỏ vào tượng mồ Tây Nguyên. Những người thợ tạc tượng dân gian Tây Nguyên hiện nay thích làm cho tượng của mình giống như thực hơn, cầu kỳ chi tiết hơn. Vì vậy tượng nhà mồ mất dần tính trầm tư, khái quát và hoành tráng vốn có của mình. Nội dung thì ngày càng nhiều thêm, trong khi đó tính nghệ thuật lại ngày một mất đi. Bởi thế gìơ đây lên Tây Nguyên, dù vào mùa đẽo tượng, ta không còn gặp nhiều tác phẩm nghệ thuật tượng mồ đẹp như xưa nữa.

Theo phong tục của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, tượng mồ được làm ra để phục vụ cho lễ bỏ mả và chỉ có tác dụng trong những ngày lễ hội mà thôi. Sau lễ bỏ mả, những tượng mồ cũng bị bỏ luôn. Năm tháng, nắng mưa sẽ dần dà làm hư hỏng rồi tan biến những tác phẩm nghệ thuật tượng mồ vào với đất. Cả một di sản văn hóa nghệ thuật cứ mất dần, mất dần, và ngày càng suy thoái...