Bây giờ chúng ta coi lại một số bản đồ xưa do Pháp vẽ về thành phố Sài Gòn
ngày xưa chúng ta biết vua Gia Long chạy vào nam trốn, thì có lập hành cung ở Sài Gòn
sau này khi dẹp quân Tây Sơn, thì mới trở về Huế
cho nên Sài Gòn cũng có 1 thành Vaulban do Gia Long xây, ......và nó nằm ngay trung tâm quận 1 ngày nay
chúng ta nhìn khu vực sông Sài Gòn, quận 1.........và Thành Vaulban...hay người Viêt gọi là thành Qui, vì nó giống con rùa............
Map of Saigon - 1795
Plan de la ville de Saigon, fortifiée en 1790 par le Colonel Victor Olivier. Réduit du grand plan levé par ordre du Roi, en 1795, par Mr Brun, ingénieur de Sa Majesté par Mr Dayot, 1799.
Bây giờ chúng ta nhìn gần bản đồ của thành Qui
thành QUi rất lớn.......nghe noí thời xưa khi nó được đốt phá, thì cũng giống như Thăng Long.......sau vài tháng người ta vào trong vẫn thấy lửa âm ỉ cháy....
cái này là truyền thuyết ^^, chẳng biết có thật không, vì Sài Gòn mưa rất nhiều, mà khó có thể có 1 đám cháy nào mà chaý ròng rã vài tháng, dù là cháy âm ỉ ở trong đống tro tàn..
ở đây chúng ta không bàn chi tiết về qui hoạch của thành QUi....hay vị trí cung điện hay gì gì
chúng ta chỉ nhìn để biết vị trí Thành QUi so với bản đồ ngày nay của Sài Gòn là đâu
Vị trí của thành Sài Gòn xưa so với các con đường của SG sau này. Màu đỏ là thành Bát quái (hay thành Quy) xây dựng năm 1790, bị vua Minh Mạng phá đi năm 1835. Màu xanh là thành Phụng, xây dựng năm 1836 dưới triều Minh Mạng, bị quân Pháp san bằng năm 1859 khi Pháp tiến đánh Sài Gòn. Màu đen là các con đường của SG sau này với tên đường trong thời Pháp thuộc.
source: belleindochine.free.fr
nếu ai đọc sách sử của Sài Gòn xưa thì biết Lê Văn Khôi nổi dậy chống lại nhà Nguyễn,
nên Gia Long đã cho phá thành Qui, hay còn gọi là Thành Bát Quái....vì nó có tám góc
và cho thay thế bằng 1 thành nhỏ hơn.......đó là thành Phụng
chúng ta nhìn tấm hình này để thấy vị trí của Thánh Qui/Bát Quái cũ
với vị trí của Thành Phụng chếch về bên tay phải, (nhìn từ hướng bờ sông)
đây là 1 tấm hình vẽ ướm chừng khu vực của 2 thành cũ và mới do Pháp chép lại ngày xưa
1859 Saigon et ses environs - Saigon and its environs
Bản đồ Saigon một năm sau ngày Pháp chiếm SG - Plan extrait du B.S.E.I., 1939, Tome XIX, n° 3-4. - Dessiné par De Larclause, 1er mars 1859. Vu par le Chef de Bataillon commandant le Génie
bây giờ chúng ta coi 1 bản đồ do Pháp vẽ lại thế kỷ 19
lúc này thì đã có khá nhiều công trình xuất hiện kể cả nhà thờ Đức Bà Sài Gòn
tuy nhiên cái quan trọng là vị trí nhà thờ Đức Bà Sài Gòn nằm đâu?
nhìn hình trên ^^ chúng ta thấy nhà thờ Đức Bà Sài Gòn nằm ngay trái tim của thành Qui/thành Bát Quái...
vì là thời khởi điểm lúc nhà thờ Đức Bà mới hoàn thiện, nên chúng ta thấy Thành Phụng vẫn còn được Pháp giữ bên tay trái
thành Phụng/thành Gia Định........nhỏ hơn thành Qui/thành Bát QUái
khi trở thành thành Phụng thì nó chỉ còn là nơi của quân đội, chứ không còn là khu vực cung thanh của vua Gia Long như xưa
Saigon d'après nature, Favre (capitaine d'infanterie de la Marine), 1881
Bản vẽ phối cảnh này cho thấy quy hoạch và phạm vi của TP Sài Gòn vào cuối thế kỷ 19. Đại lộ Charner khi này vẫn còn là một đoạn kinh đào.
đây là bản đồ về vị tri của thành Phụng do Pháp vẽ năm 1867......
khoảng thời gian nhà thờ đầu tiên có mặt ở đường Nguyễn Huệ, hay đường Kênh Lấp
đây là Thành Phụng nhìn gần....
nó vẫn cò hành dinh cho Vua khi vào Sài Gòn,,,,,,,,nhưng chủ yếu vẫn là khu quân đội để giữ cho thành Gia Định......
và khu vực này chúng ta hiểu vì sao sau này người Pháp dùng làm Trại Lính Bộ Binh
coi thêm một chút để chúng ta hiểu vì sao ngay khu vực này người Pháp xây trại lính Bộ BInh
nếu ai chưa tới Sài Gòn, thì con đường nối giữa 2 đầu Sớ Thú-Thảo Cầm Viên và Dinh Độc Lập........
là toạ lạc trại lính bộ binh này
nhưng ngày nay chỉ còn 2 tòa nhà canh 2 bên..........còn lại đã bị phá hết để mở đường
và 2 bên trong là người ta xây các tòa nhà đại học cao tầng, cũng như trung tâm tuyền hình
ngày nay 2 tòa nhà này còn, cái hàng rào bị phá
đây là tòa nhà chính đã bị phá để làm đường chạy xuyên qua trại lính....cũng là Thành Phụng cũ của Sài Gòn
trong khuôn viên này cũng có 2 tòa nhà nữa......nầm 2 bên tòa nhà này......và đã bị phá luôn để thay thế bằng các cao ốc đại học
đây chỉ là cho nhưng ai chưa đến Sài Gòn, nhìn thêm
2 tòa nhà canh của trại lính ^^ ngày nay vẫn còn giữ
còn lại các công trình đều bị phá hết để xây mới.....cũng như con đường Đinh Tiên Hoàng mở rộng nối dài xuyên qua
nhìn để chúng ta nhận định rõ "thành Phụng" ngày xưa nằm ở đâu ở Sài Gòn
8.- Nhà thờ Lớn ở Sàigòn: Nhà Thờ Lớn ở Sàigòn (hiện nay là nhà thờ Đữc Bà, Vương Cung Thánh Đường) được xây trên nền một ngồi chùa bị phá. Sách “Sàigòn Năm Xưa” xuất bản năm 1960, trang 218, tác giả Vương Hồng Sển viết:
“Từ ngày Pháp chiếm Sàigòn, Đức Cha hành lễ tại một ngôi chùa hoang phế và sử tạm dùng làm thánh đường.”
Ngày 7/10/1877, Cố ĐạoThực Dân Colombert đặt viên đá đầu tiên xây ngôi thánh đường tạm thành “nhà thờ Đức Bà” đến ngày 11/4/1880 lễ hoàn thành.
Ngày 7-8 tháng 12/1960, dưới thời Da-tô phản quốc Ngô Đình Diệm, Vatican phong cho nhà thờ lớn Sàigòn là “vương cung thánh đường”.
vì sao chúng ta phải truy tìm về lich sử của nhà thờ Sài Gòn?
vì cái quote trên ^^
ta thấy nhan nhản trên mạng cái trích đoạn trên ^^ do các websites cua Viêt Cộng lập ra để xàm về lich sử......
ta là người sài Gòn.......biết gì về Sài Gòn thì nói cái đó
tuần trước chúng ta biết khoảng năm 1860 thì nhà thờ Sài Gòn đầu tiên xây ở đường Nguyễn Huệ
và hôm nay chúng ta nhìn về bản đồ thì thấy nhà thờ Đức Bà Sài Gòn xây ở ngay trung tâm thành Vaulban của Gia Long, thành Qui, thành Bát Quái......vào năm 1880
và có sách viết nhà thờ đầu tiên của Sài Gòn xây trên 1 ngôi chùa ở đường Ngô Đức Kế-Tự Do/Đồng Khởi
như vậy
sau khi thành QUi đưộc phá đi để xây thành Phụng nhỏ hơn
khoảng 30 năm..........ai chạy đến khu vực nhà thờ Đức Bà ngày nay xây chùa?. và chùa đó bao nhiêu lớn?
hay
ai xây chùa ở trên khu vục Tòa Hoà Giải trước năm 1860.?
hay
khi các thừa sai đến Sài Gòn lần đầu, họ đã mượn tạm 1 ngôi chùa ở đường Ngô ĐứcKế-Đồng Khởi để hành lễ.......như các quân lính Pháp đã làm, là mượn tạm các tòa nhà của các quan lớn, để ở tạm thời gian đầu
tuy nhiên.
cái quote trên ^^, nói là "nhà thờ đầu tiên"
có nghĩa là phải trước khi nhà thờ ở đường Nguyễn Huệ xây..........
khó có thể nói "đầu tiên" nếu ở khu đất nhà thờ Đức Bà hiện tại.......vi lúc đó đã có nhà thờ ở đường NGuyễn Huệ
thì chúng ta thấy ai đang xàm lich sử? mượn đầu dê bán thịt chó?
lấy đuôi của lich sư này, gắn vào cái đầu của lich sử kia.......rồi xàm là "nhà thờ đức Bà sài Gòn chiếm đất chùa để xây nhà thờ"?????????????????????
kẻ viết bài không biết có biết mình viết gì không? hay chỉ là sao chép và cố ý xàm?
ai mê lich sử, thích lich sử, nhất là lich sử Nam Kỳ Lục Tỉnh, chắc chắn có đọc qua sách Vương Hồng Sển.......
Vưong Hồng Sển là 1 người nghiên cứu đồ cổ, và ghi chép lại một phần lich sử nam bộ, Sài Gòn xưa theo kinh nghiệm ông đã sống qua
ta có cuốn sách của Vương HồngSên
lời nói đầu trong các cuốn sách của Vương Hổng Sển là gì?........"ghi chép lại những gì nghe và thấy"
không chỉ "thấy"......mà còn có "nghe"
Vương Hồng Sển sinh ra năm 1902 mất năm 1996
có nghĩa là nhiều thứ chỉ "nghe" lại như chính ông ta đã nhấn mạnh trong sách nhiều lần
ông đã tìm đến nhiều nơi để "hỏi" và "biết" thêm.........
và ngày nay chúng ta có khoa học hiện đai thì phải tìm hiểu thêm........chứ không thể nào cứ "dựa theo" tài liệu "nghe" mà từ đó như đinh đóng cột là ổng viết đúng
ông Vương Hồng Sển, chỉ là người ghi chú, có cái đúng, có cái chính ông ta cũng đặt câu hỏi và chưa có câu hỏi
chỉ riêng cái tên Sài Gòn, Vương Hồng Sển đã quanh co lôi chúng ta qua các ngôn ngữ từ Miên, Tàu, Viêt, Pháp để giải thích vì sao có tên "Sài Gòn" và "không chắc lắm"
cái tên của 1 thành phố mà còn chưa chắc..........thì những gì trong sách c3ua Vương HồngSển, chỉ có thể "ướm" chừng mà hiểu theo thời đó......chứ còn đem vào lich sử tuyệt đối 100% thì phải nói là bậy bạ. vô cùng bậy bạ
cho nên ta thấy chúng ta phaỉ moi hình, tìm hình để nói chuyện lich sử
chứ còn viết 1 cuốn sách, hay 1 bài viết gì đó về thời xưa, khi chúng ta chưa có mặt đã là khó, mất thời giò,.......và sẽ bậy bạ vô cùng khi lich sử nó không đúng.
hình về nhà thờ Đức BÀ Sài Gòn thì rất rất nhiều trên mạng, từ thời Pháp, đến thời VNCH đến thời nay
nhưng đây là những tấm hình hiếm chụp thập niên 1950 bởi báo Times
chúng ta thấy cái bệ đá trước quảng trường Hòa Bình, chưa có tượng Đức Bà bằng cẩm thạch...
tượng của GM Bá Đa Lôc và Hoàng Tử Cảnh đã bị gỡ ra mang về Pháp,
bây giờ chẳng biết nằm trong bảo tàng nào của Pháp.
hôm nay có thể nói chúng ta đã rửa oan cho lich sử của nhà thờ Đức Bà Sài Gòn, do những con chuột nhắt xàm ngôn và ăn không nói có cho lich sử của nhà thờ Đức Bà
một thời bình yên của Sài Gòn
nhìn trên mặt đường, không có tượng trên cái bục trước quảng trường nhà thờ
chữ F trong hình ^^
chính là vị trí nhà thờ Đức Bà.......so sánh với thành QUi, hay Qui Thành
cái mô hình Thành QUi, hay thành Bát Quái này ^^ chúng ta có thể vào bảo tàng Sài Gòn để xem........người ta làm rất đẹp
Pháp vẽ không sai vị trí........
sau này ta đọc 1 cuốn sách về Sài Gòn xưa......và Gia Định Thông Chí gì đó .
thì người ta nói, thập niên 1930-40 Pháp đào lên để xây móng tòa nhà chung cư ở góc đường Lý Tự Trong-Tự Do/ Đồng Khởi ngày nay........đã thấy cái móng của thành Qui bằng đá ong........và rất nhiều hũ tiền đồng
chứng tỏ con đường Lý Tự Trọng ngày nay........kế bên cao ốc Vincom......chính là bờ tường của Thành QUi ngày xưa.........do Gia Long phá đi
như vậy........chúng ta đặt câu hỏi......ai xây chùa ở khu vực này ^^
để rồi sau này người ta nói là "nhà thờ Đức Bà Sài Gòn phá chùa, cướp đất chùa"?????????
và người ta còn nói "nhà thờ đầu tiên"...........
chúng ta thấy nhà thờ đầu tiên không hề là nhà thờ Đức Bà sài Gòn hiện tại.
nếu không nói nhà thờ D(ức Bà hiện tại là nhà thờ thứ 3 hay 4
Nhưng chúng ta đọc lướt qua để xem người ta nói gì về lich sử nhà thờ Sài Gòn........qua 3 thời kỳ, 3 khu vực.......
nhà thờ 1
Ngay sau khi chiếm Sài Gòn, Pháp đã cho lập nhà thờ để làm nơi hành lễ cho người Công giáo trong đoàn quân viễn chinh. Ngôi nhà thờ đầu tiên được lập ở đường Số 5 (nay là đường Ngô Đức Kế). Đây vốn là một ngôi chùa nhỏ của người Việt bị bỏ hoang do chiến cuộc, cố đạo Lefebvre đã biến ngôi chùa này thành nhà thờ.
nhà thờ 2
Vì ngôi nhà thờ đầu tiên đó quá nhỏ nên vào năm 1863, Đô đốc Bonard đã quyết định cho khởi công xây dựng ở nơi khác một nhà thờ khác bằng gỗ bên bờ "Kinh Lớn" (còn gọi là kinh Charner, địa điểm là trụ sở Tòa Tạp Tụng thời Việt Nam Cộng hòa). Cố đạo Lefebvre tổ chức "Lễ đặt viên đá đầu tiên" xây dựng nhà thờ vào ngày 28 tháng 3 năm 1863. Nhà thờ được dựng bằng gỗ, hoàn thành vào năm 1865, ban đầu gọi là Nhà thờ Saigon. Về sau, do nhà thờ gỗ này bị hư hại nhiều vì mối mọt, các buổi lễ được tổ chức trong phòng khánh tiết của Dinh Thống Đốc cũ, về sau cải thành trường học Taberd, cho đến khi nhà thờ lớn xây xong.
nhà thờ 3
Tháng 8 năm 1876, Thống đốc Nam kỳ Duperré đã tổ chức một kỳ thi vẽ đồ án thiết kế nhà thờ mới. Ngoài mục tiêu có chỗ thờ phụng, hành lễ cho tín đồ, việc xây dựng nhà thờ lớn cũng nằm trong mục đích phô trương đạo Công giáo và sự vĩ đại của nền văn minh nước Pháp trước người dân thuộc địa. Vượt qua 17 đồ án thiết kế khác, đồ án của kiến trúc sư J. Bourard với phong cách kiến trúc Roman cải biên pha trộn nét phong cách kiến trúc Gotich đã được chọn. Ban đầu, địa điểm xây cất được đề nghị ở 3 nơi:
Trên nền Trường Thi cũ (nay là góc đường Lê Duẩn và Hai Bà Trưng, tức vị trí tòa Lãnh sự Pháp).
Ở khu Kinh Lớn (tại vị trí nhà thờ cũ, nay thuộc đường Nguyễn Huệ).
Vị trí hiện nay.
bây giờ chúng ta xem hình để coi rõ hơn......
nhất là cho những ai chưa đến Sài Gòn hay không rành về các con đuờng của Sài Gòn
đây là trung tâm quận 1 của Sài Gòn........3 nhà thờ, 3 vị trí
theo tài liêu trên ^^, và theo những hình ảnh ta posted trong 1 tuần qua.
thì chúng ta thấy..........nhà thờ đầu tiên và nhà thờ hiện tại không hề liên quan gì đến nhau về cái tên lẫn vị trí
bây giờ chúng ta bỏ qua nhà thờ Đức Bà hiện tại vì ai cũng biết rõ khu vực này
chúng ta nhìn gần lại khu vực của 2 nhà thờ đầu tiên
ngày xưa đường Ngô Đức Kế có tên là Frere Denis-Vannier......Cha Denis Vannier
và đường Đồng khởi......có tên Tự Do trước 1975 và tên Catinat thời Pháp
nếu ai đó nói "nhà thờ Đức Bà xây trên 1 ngôi chùa"
thì chắc chắn không phải là 1 người Sài Gòn............hoặc lá 1 người Sài Gòn nhưng dốt địa lý........hoặc biết nhưng cố ý lập lờ đánh con lận,......ăn không nói có, ăn thêm nói bớt để gây thù oán giữa tôn giáo và tôn giáo
Lich sử rất rõ ràng, hình ảnh cũng có.......không cớ gì 1 người viết sử mà có thể bảo nhà thờ Đức Bà cướp đất chùa, khi Sài Gòn còn có thành Qui , thành Bát Quái
đây là những tấm hình chụp mới nhất.....chỉ khoảng 4-5 ngày qua
chúng ta nhìn ngã tư Ngô Đức Kế và Đồng Khởi.........
không rõ lắm là block nào.....nhưng ở ngã tư này......chính là nơi nhà thờ sài Gòn đầu tiên mà Pháp chưng dụng đất của ngôi chùa cổ
và chúng ta nhìn hình ảnh thì biết khoảng năm 1840-50 thì Sài Gòn đã bắt đầu đô thị hóa
thì làm gì có chuyện nhà thờ nào ở ngã tư này?
Location of the first church in Sài gon after the French Arrival somewhere before 1860
đây chúng ta thấy tòa nhà Sunwah cao trong hình, đó là nhà thờ thứ 2....trên đườngNguyễn Huệ.........thì không hề là nền của chùa
và nhìn về xa xa tấm hính, chúng ta thấy tháp chuông của nhà thờ Đức Bà hiện tại
th chúng ta thấy rõ nhà thờ Đức Bà hiện tại không hề chạm đến "đất chùa" nào cả
nếu có thì là đất của thành QUi, hay thành Bát Quái
cho nên những em tào lao lợi dụng lich sử bậy bạ để gây hận thù giữa tôn giáo.....nếu muốn khiếu kiện thì kiện hotel Grand có cái chóp củ hành ở ngã tư Ngô Đức Kế-Đồng Khởi
hoặc 3 tòa nhà bao quanh ngã tư đó
chứ không thể nào mập mờ "nhà thờ Đức Bà xây trên nền đất chùa"
--------------------------------------------------------------
the location of the second church built in Saigon 1864
further in the background are the bell towers of the current and third Saigon's church....Saigon Notre Dame
và đây là nhà thờ Đức Bà hiện tại khoảng thập niên 1960
nhà thờ hiện tại khánh thành Giáng Sinh 1880.....bây giờ 2013
có nghĩa là năm nay chắc phải có 1 thánh lễ kỷ niệm rất lớn......vì năm nay là 133 năm thành lập nhà thờ Đức Bà
mong là đúng như tin tức đã posted, năm nay người ta sẽ gắn đèn chiếu sáng cho nhà thờ Đức Bà......đúng vào dịp 133 năm thành lập
có thể thánh lễ này sẽ tổ chức vào dịp GiángSinh 2013 năm nay
chỉ đoán thôi, không chắc là có không......nhưng con số 133 năm khá tròn
đây cũng là hình khoảng thập niên 1960
như vậy nếu tính 1 con đường........thì nhà thờ đầu tiên xây ở cuối đường Catinat/Đồng Khởi....gần bờ sông, theo sách đã viết......chùa Khải Tường nằm ở gần sông Sài Gòn......ở cuối đường Catinat
và nhà thờ hiện tại xây ở đầu đường Catinat/Đồng Khởi
như thế......2 nhà thờ hoàn toàn không liên hệ gì với nhau từ cái tên cho đến vị trí.
thành ra khó có thể theo cái lập luận "nhà thò Đức Bà do Pháp chiếm chùa, phá chùa xây nhà thờ Đức Bà. và nhà thờ Đức Bà xây trên nền chùa" cái này là hết sức bậy bạ
cái thành Bát Quái to chình ình trong lich sử còn ghi khắc.
thì thiết nghĩ ai đó xàm về lich sử thì cũng nên nghiên cứu lại địa lý của Sài Gòn. thôi con nít nó cười, người lớn chê người già trách ......
Vượt qua 17 đồ án thiết kế khác, đồ án của kiến trúc sư J. Bourard với phong cách kiến trúc Roman cải biên pha trộn nét phong cách kiến trúc Gotich đã được chọn. Ban đầu, địa điểm xây cất được đề nghị ở 3 nơi: Trên nền Trường Thi cũ (nay là góc đường Lê Duẩn và Hai Bà Trưng, tức vị trí tòa Lãnh sự Pháp).
Ở khu Kinh Lớn (tại vị trí nhà thờ cũ, nay thuộc đường Nguyễn Huệ).
Vị trí hiện nay.
Sau cùng vị trí hiện nay đã được chọn.[2]. Sau khi đề án thiết kế được chọn, Đô đốc Duperré cho đấu thầu việc xây dựng nhà thờ và cũng chính kiến trúc sư này là người trúng thầu và trực tiếp giám sát công trình. Mọi vật liệu từ xi măng, sắt thép đến ốc vít đều mang từ Pháp sang
đây là Tòa Lãnh Sụ Pháp ngày nay đường Hai Bà Trưng-Thống Nhất
nếu địa điểm thứ 1 được chọn vào thời đó ^^ thì đây chính là vị trí của nhà thờ Đức Bà Sài Gòn
ngày nay tòa lãnh sự này nằm bên cạnh tòa lãnh sự Mỹ
và đi bộ khoảng 5 phút là tới nhà thờ Đức bà hiên tại
làm phóng sự này rồi mới biết đây là khu Trường Thi xưa của Sài Gòn
The current French Consulate in Saigon (next to the American COnsulate)
This was the first choice for building the Saigon Notre Dame back in 1876
the 3rd choice was the current location
Nhà thờ được dựng bằng gỗ, hoàn thành vào năm 1865, ban đầu gọi là Nhà thờ Saigon. Về sau, do nhà thờ gỗ này bị hư hại nhiều vì mối mọt, các buổi lễ được tổ chức trong phòng khánh tiết của Dinh Thống Đốc cũ, về sau cải thành trường học Taberd, cho đến khi nhà thờ lớn xây xong.
thì ra là thế ^^
trường Taberd ngày xưa là hành dinh Thống Đốc cũ, trước khi người ta xây Dinh Gia Long
xem hình Sài Gòn khổ to ở trên ^^ chúng ta thấy phía sau nhà thờ đườngNguyễn Huệ có 1 tòa nhà to đang xây, có cái chóp ở giữa, đó là Dinh Gia Long
như vậy là trường Taberd xây rất sớm
nhưng cái đáng nói là tòa nhà này cũng có lúc được sử dụng để làm nhà thờ tạm
nên cái này cũng nên nhắc....vì trước giờ chưa ai nhắc về chuyện nhà thờ tạm ở cơ sở Taberd này
ngôi trường này đã làm phóng sự........trường dòng Công Giáo Taberd của dòng Lassan
bây giờ đã bị nhà nước CS chiếm làm trường trung học Trần Đại Nghĩa
hình khắc này hơi khó hiểu
không biết là người ta thêm mắm thêm muối vào, sao mà phía sau Bến Nhà Rồng vả cảng Khánh Hội lại có tháp chuông nhà thờ?
hay đây là tháp chuông nhà thờ Xóm Chiếu?
lúc này nhà cửa chưa xây nhiều, nên đứng từ trên tàu cao nhìn xuống thấy tháp chuông nhà thờ Xóm CHiếu bên quận 4?
hình khắc 1884
Saigon view, 1880 engraved by Barbant, published in La France Illustre, about 1880. Wood engraved print with recent hand colour
đây là 1860.......nên có thể nhà thờ chưa có?
cái này phải tìm hiểu thêm
